देवयानी (10)

कॉलेजचा पहिला दिवस अजूनही स्पष्ट आठवतो. शाळेत असेपर्यंत मी वर्गातल्या सो कॉल्ड हुशार मुलांपैकी एक होते. पण ह्या कॉलेजात माझ्याइतके मार्क मिळालेले अनेक लोक होते. शाळेत वासरात लंगडी गाय शहाणी होती, म्हणून तिचा तोरा होता. पण आता गायींच्याच कळपात आल्यावर लंगड्या गायीकडे कोण लक्ष देणार? भारताचा व्हॉइसरॉय परत इग्लंडला गेला की त्याला जशी स्वतःची ट्रंक स्वतः उचलायला लागायची तसं माझं झालं. आधी म्हटल्याप्रमाणे मी प्रचंड बुजरी आहे. मोठ्या चस्म्याच्या आणि त्याहून भाल्या मोठ्या पुस्तकांच्या आड मी माझं बुजरेपण लपवत असे. ह्या नवीन कळपात आल्यावर मी अजूनंच बुजरी झाले.

सध्या मी जे काम करते, ते काम करणं बुजऱ्या लोकांसाठी नाहीच आहे. सतत लोकांना भेटणं, बोलणं, मोठमोठी फंक्शन्स सेमिनार अटेंड करणं, कधी मधी एखादा पेपर प्रेसेंट करणं. सेल्स प्रेसेंटेशन्स तर अगणीत. हे सगळं करणं त्या मुलीला, चस्मा लावणाऱ्या, शक्य होतं का? म्हटलं तर होतं, म्हटलं तर नव्हतं. ती, म्हणजे मीच आज हे सगळं करते आहे. पण माझ्या नशीबाने माझ्या आयुष्यात जे चांगले वाईट लोकं आले त्यांच्यामुळे हे झालं. आपल्या शिक्षणातलं मला हे नेहेमी खुपतं. का नाही आपली शिक्षणपद्धती बुजऱ्या मुलांना धीट व्हायला शिकवत?

असो, पुन्हा विषयांतर झालं. तर अशी मी कॉलेजात पोचले. आमच्या शाळेतल्या एकूण दोन मुली आणि एक मुलगा ह्या कॉलेजात आले. पैकी मुलगी दुसऱ्या वर्गात पडली. मी आणि तो मुलगा एका वर्गात. पण शाळेत असताना मुलांशी बोलणं हे माझ्यासाठी अशक्यच होतं. खरं सांगायचं तर बोलावसं वाटायचं नाही असं नाही. त्या वयात ते स्वाभाविकच आहे, पण कसलीतरी भीती मनात होती. भीती ही सर्वांच्याच पाचवीला पुजलेली असते. तशी ही मुलं माझी चेष्टा तर करणार नाहीत ना? मला हसणार तर नाहीत ना? अशी भीती माझ्या मनात असायची, त्यामुळे एवढ्या मोठ्या वर्गात एकमेव ओळख असलेल्या मुलाशी ओळख दाखवणंही मला जमलं नाही. त्यात मराठी मिडियममध्ये शिक्षण झालेलं. त्यामुळे इंग्लीश वाक्याची तयारी मनात करून मगंच बोलता यायचं. त्यामुळे दुसऱ्या कुणाशी ओळख करून घेणंही कठीण होतं.

माझ्या आई वडिलांनी मला इंग्रजी माध्यमाच्या शाळेत घातलं नाही, ह्याचा प्रचंड राग मला कॉलेजमधल्या पहिल्या दोन वर्षांत आला. गणित, विज्ञान, सगळं मराठीत झालेलं, अचानक इंग्रजी येणं कठीण होतं. मराठीत माहीत असलेले शब्द, इंग्रजीत वाचले की त्याचा अर्थ कळत नसे. मग डिक्शनरी काढा. अशा अनंत अडचणी येत राहिल्या. घरून काही मदत होईल असं नव्हतंच. वडील त्यांच्या कामात. आईचं शिक्षण बीए. तिला विज्ञानाचा ओ की ठो माहीत नव्हता. अर्थात मी आर्टसला गेले असते तरी तिला काही विचारण्यासारखी परिस्थिती असती असं नाही.

कोपऱ्यात सापडलेल्या मांजरीसारखी माझी अवस्था झालेली. स्वतःच स्वतःबद्दलच्या अपेक्षा वाढवून ठेवलेल्या होत्या. अमुक एक मार्क मिळालेच पाहिजेत. वर्गात पहिल्या तिनात असलंच पाहिजे. वगैरे वगैरे. स्पष्ट शब्दात सांगायचं तर अकरावीत असं काही साध्य करण्याची माझी परिस्थिती नव्हती. पुस्तक वाचून त्याचा अर्थ कळेपर्यंत अनेक दिवस जात. वर्गात शिकवलेलं नीट कळत नसे. कळलं नाही तर भर वर्गात उठून उभं राहून ते विचारावं इतकं धाडस नव्हतं. किंबहुना आपण सांगितलेलं वर्गातल्या एखाद्या मुलाला किंवा मुलीला न कळण्याची शक्याता आहे हेच मुळी शिकवणाऱ्यांचा गावी नव्हतं. चांगले मार्क घेऊन आलेली मुलं इथे आलेली आहेत, ती हुशार असणार, त्यांना सगळं येतं. ह्याच गृहितकावर तिथल्या शिक्षणाची थिअरी आधारलेली होती.

तारे जमीन पर मध्ये इशान अवस्थीचं बोर्डिंग स्कूलमध्ये जे झालं तेच माझं कॉलेजात होत होतं. चारही बाजूंनी कोंडी होणे म्हणजे काय हे मी अनुभवलंय. स्वतःच्या आणि इतरांच्या स्वतःबद्धलच्या अपेक्षा पूर्ण न होणं, हे एका पंधारा सोळा वर्षाच्या मुलीवर केवढं संकट असेल. त्यात शरीर एका वेगळ्या अवस्थेतून जात असतं, हालवून सोडणारे आतर्बाह्य बदल होत असतात. बरं कुणाकडे मन मोकळं करावं तेही नाही. घरी आईशी काही बोललं तर ती मलाच ओरडणार, वडिलांशी बोलायची सोयंच नव्हती, बरं जवळचे कुणी मित्र मैत्रिणी असतील तर तसंही नाही. मग काय करायचं, मनातल्या मनात कुढत बसायचं.

ह्या गोष्टी एकंदतीत जगण्यावरंच मळभ आणतात. ह्यालाच डिप्रेशन म्हणतात हे पुढं मोठं झाल्यावर कळलं. उगाच नाही छोट्या छोट्या मुली, मुलं पंख्याला फास लावून आत्महत्या करतात. माझ्या सुदैवाने आत्महत्या करावी, किंवा अत्महत्या करणे हाही एक पर्याय असू शकतो, हे माझ्या मनातही आलं नाही. कुणी सांगावं मी काय करून बसले असते?

अशा अवस्थेत सापडलेल्या मुलांचं काय होतं? दोन पर्याय असतात. एक म्हणजे स्वतःला सावरणं आणि असल्या परिस्थितीला तोंड देणं. पण हे करायला कुणाचातरी आधार लागतो. वडिलधाऱ्यांचा, मित्रांचा, मैत्रिणींचा, शिक्षकांचा किंवा मुळातंच तुम्ही कणखर असणं आवश्यक असतं. हे घडलं नाही तर काय घडू शकतं? न्यूनगंड. मी चांगली नाहीच आहे, मी ढ आहे, मी बावळट आहे, मला काहीच धड करता येत नाही, मला अक्कल नाही, असं स्वतःच स्वतःला पटवून द्यायचं, थोडक्यात परिस्थितीला शरण जातेय असं खोटंच स्वतःला भासवायचं आणि हातावर हात ठेऊन बसून राहायचं.

मीही अगदी तसंच केलं.

- देवयानी